W świecie, w którym na topie są urządzenia elektroniczne, czasami zapominamy o przyrządach tradycyjnych, takich jak klasyczny kompas. Są jednak sytuacje, gdy umiejętność obsługi takiego właśnie sprzętu, może wybawić Cię z opresji.
Jak można było przeczytać w artykule Piotra Czmocha „Nawigacja w górach – telefon, GPS, zegarek”, orientację w terenie ułatwiają obecnie aplikacje na smartfony, odbiorniki GPS czy wielofunkcyjne urządzenia w zegarkach turystycznych. Bywają bardzo pomocne, szczególnie w trudnych warunkach. Mają jednak pewną wadę: zależą od energii, której może niekiedy zabraknąć. Wtedy z pomocą przychodzi to, co działa zawsze, w każdych okolicznościach i niezależnie od zasilania. W tym artykule omówię, jak korzystać z kompasu i mapy.
Gdy prowadzę szkolenia z nawigacji, zadziwia mnie, że często osoby od lat chodzące po górach nie mają pojęcia jak przy pomocy tych dwóch rzeczy wyznaczyć północ, nie wspominając o bardziej skomplikowanych czynnościach.
Tymczasem nawigacja z użyciem papierowej mapy jest nie tylko łatwa, ale pomaga także rozwinąć zmysł orientacji w terenie. To na bazie mapy i kompasu najlepiej poznać trzy najważniejsze zagadnienia nawigacyjne:
Papierowa mapa to podstawa nawigacji. Istotną jej cechą jest skala, komunikująca proporcje w jakich teren odwzorowany został na arkuszu. Do przedstawienia skali służy ułamek, zapisywany jako 1: XXX, gdzie XXX określa to, ile razy zmniejszony został obraz terenu, zanim przeniesiono go na papier.
Dobre mapy turystyczne wykonywane są zwykle w skali 1:50 000, co oznacza, że 1 centymetr na mapie jest równy 50 000 centymetrów, czyli 500 metrom w terenie. Skala 1:100 000 oznacza, że 1 cm na mapie to 1 km w terenie.
Skale 1:10 000 lub 1:25 000 to skale DUŻE i bardziej szczegółowe, gdyż zapisujemy je większym ułamkiem. Skala 1:1 000 000 to skala MAŁA i bardzo ogólna, bo z jej pomocą przedstawiamy całe regiony i państwa.
Na mapie bardzo ważne są też poziomice, czyli linie łączące punkty o jednakowej wysokości. Ich odczytanie pomaga wyobrazić sobie rzeźbę terenu. Duże zagęszczenie poziomic to stromy teren, małe – łagodny.
Zagięcia poziomic to odpowiednik dolin i grzbietów. Poziomice zamknięte to wierzchołki górskie. Mocne wcięcia to wąwozy lub strome granie. Pamiętaj jednak, że góry cały czas się zmieniają. Dawne ścieżki oraz szlaki mogą mieć inny przebieg. Na przestrzeni lat zmienia się też zasięg lasów. Dlatego staraj się używać możliwie jak najbardziej aktualnych map.
Podstawowym elementem kompasu jest igła magnetyczna, układająca się zgodnie z liniami pola magnetycznego Ziemi. Jej koniec, oznaczony zazwyczaj na czerwono, wskazuje kierunek północny. I tu ważna uwaga: kompas nie pokazuje bieguna geograficznego, ale magnetyczny. Te dwa bieguny nie pokrywają się ze sobą, choć w warunkach Polski ma to małe znaczenie. W niektórych krajach konieczne jest jednak wzięcie na to poprawki i skorygowanie tej różnicy (chodzi o tzw. deklinację magnetyczną).
Do pracy z mapą kompas potrzebuje linijki, umożliwiającej ułożenie go zgodnie z linią północ-południe. Pomocne są też linie kierunkowe, znajdujące się na spodzie obrotowej tarczy. Pamiętaj o możliwych zakłóceniach, których źródłem mogą być metalowe przedmioty i inne kompasy. Podstawą nawigacji jest…
Większość map rysowanych jest tak, by północ znajdowała się u góry arkusza. Wyjątki, choć rzadkie, istnieją, dlatego zwracaj uwagę na oznaczenia kierunków.
Aby północ na mapie pokrywała się z północą w terenie, musisz zawsze wykonać manewr orientowania mapy. Przebiega ono następująco:
W momencie, gdy uda Ci się to osiągnąć, Twoja mapa pokrywać się będzie z terenem. Możesz więc zacząć rozpoznawać obiekty wokół siebie.
Jeśli wiesz, gdzie jesteś, a planujesz dotrzeć do punktu widocznego w oddali, musisz wyznaczyć kierunek marszu. Dzięki temu będziesz w stanie podążać we właściwą stronę, nawet gdy wspomniany punkt (szczyt, schronisko czy miejscowość) zniknie Ci z oczu.
Jak określić kierunek wskazujący na dany obiekt? Najłatwiej poprzez azymut, czyli kąt między kierunkiem północnym, a kierunkiem prowadzącym do Twojego miejsca.
Azymut liczony jest w stopniach, zgodnie z ruchem wskazówek zegara. Oznacza to, że linia marszu prowadząca ściśle na północ posiada azymut zero (0°). Na południe – 180°. Na zachód – 270°.
Od tej chwili możesz wędrować na azymut, pilnując kierunku marszu. W tym celu obróć tarczę kompasu dokładnie o wartość azymutu, aż igła magnetyczna wskaże oznaczenie „N” na tarczy i idź, utrzymując ten kierunek.
Jeśli na Twojej drodze znajduje się jakaś przeszkoda, możesz wyznaczyć linię łamaną, złożoną z odcinków i dla każdego z nich wyznaczyć osobny azymut.
Jeśli potrafisz nazwać przynajmniej dwa punkty, które widzisz dookoła siebie – szczyty, przełęcze, maszty, miejscowości – znajdź je na mapie. Gdy to się uda, musisz określić azymut na pierwszy z nich i nanieść go na mapę w postaci linii, wychodzącej z tego miejsca w Twoim kierunku. Następnie określ azymut na drugi punkt i podobnie nanieś go na mapę, przedłużając linię ku sobie. Jeśli całą procedurę wykonasz poprawnie, linie powinny skrzyżować się w miejscu, w którym jesteś. Jeśli użyjesz trzech punktów, osiągniesz jeszcze większą precyzję.
Jeśli znasz swoją lokalizację i posiadasz kompas, bardzo łatwo odpowiesz na ostatnie z ważnych pytań nawigacji: co widać dookoła Ciebie? Na kursie przewodnickim tzw. „trzaskanie panoramki”, czyli opisywanie wszystkich nazwanych obiektów wokół, jest rodzajem współzawodnictwa. Czynność ta wymaga znajomości punktu w którym się znajdujesz i zorientowania mapy tak, by ułożona była zgodnie z kierunkami świata. Gdy tak będzie, możesz, wyznaczając kierunek na widoczne szczyty i przełęcze, określać ich nazwy. Wymaga to uwagi i pewnej wprawy: dość łatwo jest nazwać punkty na pierwszym planie, jednak te dalekie, leżące w dalszych grzbietach, a czasem i masywach górskich, rozpoznajesz często odnosząc się do bliższych.
Najłatwiej więc nazwać szczyty bliżej Ciebie, a kolejne rozpoznawać drogą porównywania ich położenia z wcześniejszymi. Trikiem, który pomaga w namierzaniu kolejnych gór i dolin jest spojrzenie w ich kierunku i pociągnięcie po powierzchni mapy cienkiego sznurka, na którym powinien być zamocowany kompas. Taki wskaźnik poprowadzony „od oka do obiektu” przetnie poszukiwane miejsce, co pomoże je zidentyfikować.
Przedstawione powyżej czynności to podstawa pracy z mapą i kompasem. Opanowanie ich pozwoli Ci jednak na odnalezienie właściwego miejsca i określenie kierunku w znakomitej większości przypadków. Warto ćwiczyć je w znanych i łatwych miejscach, aby weszły Ci w krew i pomogły w przyszłości, w trudnym miejscu i czasie. Może się jeszcze okazać, że dzięki tej wiedzy wybrniesz kiedyś z sytuacji kryzysowej.
