Jesteś w terenie ale nie masz kompasu, telefonu ani mapy? Bez obaw są sposoby by wyznaczyć kierunki świata metodami naturalnymi. Warto je poznać, bo mogą się przydać w najmniej spodziewanym momencie.
Wyobraźmy sobie prostą sytuację. Jesteś w terenie na długiej wycieczce. Okolica jest Ci nieznana, a Ty dysponujesz co prawda jej mapą, ale nie masz ze sobą kompasu ani telefonu z kompasem. Nie możesz więc ustalić kierunku północnego, a tym samym nie możesz zorientować mapy i dopasować jej do tego, co widzisz dokoła. Możliwe, że jesteś w lesie i nie widzisz żadnych punktów orientacyjnych. Niedługo zapada zmrok. Co robisz? W takiej sytuacji rozwiązaniem jest zastosowanie nawigacji naturalnej, bazującej na zjawiskach przyrody. W dzień oznacza to ustalenie kierunku północnego na podstawie słońca, w nocy – obserwacji ciał niebieskich. O ile kierowanie się słońcem jest obarczone sporym błędem, o tyle nawigacja według gwiazd może być niezwykle dokładna. Astronawigacja może nam uratować wyprawę a czasami nawet życie. Warto zatem znać jej zasady, na wszelki wypadek.
Orientację przybliżoną stosujemy często do szybkiego ustalenia czy mój kierunek marszu jest prawidłowy. Nie potrzebuję wówczas znać kierunku w jakim się przemieszczam z dokładnością do kilku stopni. Czasami nawigacja sprowadza się do tego, że na rozstaju szlaków muszę podjąć decyzję w prawo czy w lewo. Załóżmy, że jedna ze ścieżek prowadzi na zachód a druga na północ. W takiej sytuacji wystarczy mi pobieżne określenie pożądanego kierunku. Mogę go ustalić na podstawie położenia słońca na niebie.
Mówi się, że słońce wschodzi na wschodzie a zachodzi na zachodzie. To prawda ale tylko przez dwa dni w roku. Wypadają one w trakcie równonocy wiosennej i jesiennej. Następują one odpowiednio 19-21 marca oraz 21-24 września. W okolicach tych dat można bezpiecznie powiedzieć, że wschód i zachód słońca są bezbłędnymi drogowskazami.
Podczas sezonu zimowego punkt wschodu i zachodu słońca znajduje się bardziej na południe. W sezonie letnim – bardziej na północy. Kierując się słońcem podczas zimowego wieczoru obieramy więc kurs bardziej na południowy zachód. Nawet taka wskazówka była jednak czasem wystarczająca by ustalić pozostałe strony świata i zorientować się w swoim położeniu. Należy tylko uwzględnić błąd wynikający z pory roku.
Metoda ta jest prosta i opiera się na regule, która mówi, że w południe, gdy słońce stoi najwyżej na niebie jego cień będzie najkrótszy i wskazywać będzie kierunek północny. Zasada ta ulega odwróceniu na półkuli południowej – tam słońce na niebie znajduje się na północy a zatem każdy cień będzie wskazywać kierunek południowy.
Co zrobić gdy nie masz zegarka i nie wiesz, kiedy wypada środek dnia? Bez obaw, wyznaczenie stron świata nadal jest wówczas możliwe ale wymaga sporego nakładu czasu. Jeśli tylko słońce jest widoczne należy przed południem, w równym miejscu nie pokrytym gęstą roślinnością, wbić pionowo w ziemię prosty kawałek drewna. Może to być również kijek trekkingowy lub pionowy maszt od namiotu itp. W pierwszej połowie dnia zaznacz koniec cienia jaki rzuca ten przedmiot. Następnie dookoła niego narysuj okrąg którego promień będzie równe odległości zaznaczonego punktu. W ciągu dnia słońce wzniesie się wyżej przesuwając się po nieboskłonie, a cień zacznie się przesuwać. W chwili gdy koniec cienia ponownie znajdzie się na okręgu w drugiej połowie dnia, połącz oba punkty. Otrzymana linia będzie wskazywać dokładnie kierunek wschód – zachód. Linia poprowadzona od podstawy kijka przez środek odległości między punktami, wyznacza północ (lub południe gdy jesteś na drugiej półkuli).
Metoda tę możesz lekko zmodyfikować w krótkich odstępach zaznaczając koniec cienia przesuwający się w ciągu dnia. Najkrótszy z nich wskazywać będzie kierunek północny.
Metoda ta obarczona jest pewnymi błędami, ale jest łatwa do przećwiczenia w warunkach Polski i możliwa do zastosowania na większości obszarów świata (z wyjątkiem strefy międzyzwrotnikowej).
1. W słoneczne lub lekko pochmurny dzień ustaw zegarek poziomo tak, aby wskazówka godzinowa skierowana była na słońce. Jeżeli słońce jest wysoko, nakieruj ją na punkt na horyzoncie nad którym słońce się znajduje.
2. Między wskazówką godzinową a 12:00 powstanie kąt który musisz podzielić na pół.
3. Otrzymana linia w ciągu dnia wskazuje południe. ALE: Jeśli kierunek wyznaczasz późnym wieczorem lub wcześnie rano (między 18:00 na 6:00) linia dzielącą kąt wskazuje północ.
Metoda zegarka jest moją najmniej ulubioną gdyż posługując się nią możemy popełnić wiele błędów. Na przykład w czasie letnim należy przestawić zegarek o godzinę do tyłu. Znajdując się pośrodku danej strefy czasowej uzyskamy dokładny wynik jednak będzie on obarczony wyraźnym błędem jeśli znajdujemy się na jej skraju. W rejonie równika i pomiędzy zwrotnikami słońce przemieszcza się dokładnie w zenicie nad naszymi głowami i ustawienie zegarka nie jest wówczas możliwe. Dodatkowo na półkuli południowej kierunki północ i południe zamieniają się w tej metodzie. Wszystko to sprawia, że bez właściwego przećwiczenia metoda zegarka nie zawsze zda egzamin.
Bardzo dokładnie kierunek północny wyznaczyć można nocą na półkuli północnej. Punktem, który będzie wskazywać ten kierunek jest Gwiazda Polarna. Jej niezwykłość spowodowana jest dwoma cechami. Po pierwsze znajduje się zaledwie pół stopnia od bieguna północnego nieba, który położony jest pionowo nad biegunem północnym Ziemi. Oznacza to, że gwiazda ta położona jest zawsze na północy. Po drugie jest ona wyraźna i jasna stanowiąc tym samym łatwy cel do identyfikacji nawet dla początkujących.
Aby odnaleźć gwiazdę polarną na niebie pierwszym krokiem będzie zazwyczaj znalezienie Wielkiego Wozu. Ten bardzo wyraźny układ gwiazd stanowi część gwiazdozbioru Wielkiej Niedźwiedzicy i jego odnalezienie jest proste nawet dla kogoś kto pierwszy raz patrzy w niebo. Prawa część wielkiego wozu stanowi odwrócony trapez. Należy połączyć dwie skrajne gwiazdy Wielkiego wozu i przedłużyć ten odcinek pięciokrotnie do góry aby trafić na Gwiazdę Polarną. Polarna jest jedyną jasną gwiazdą w gwiazdozbiorze Małej Niedźwiedzicy.
Obraz nocnego nieba zmienia się wraz z porami roku i podczas każdej nocy, w miarę obrotu Ziemi. Gwiazda Polarna jest jednak zawsze widoczna na naszej półkuli.
Gwiazda Polarna może być trudniejsza do odnalezienia na równiku – musimy wówczas wyszukać Wielki Wóz i kierować się jego przybliżonym i wskazaniami. W okolicy bieguna północnego gwiazda ta jest tak wysoko, że nie sposób określić punktu na horyzoncie, nad którym się znajduje. W praktyce jednak problem ten wystąpi tylko w północnej Grenlandii, dalekiej kanadyjskiej Arktyce i na Spitsbergenie.
Na półkuli północnej wskazówką pozwalającą odnaleźć północ jest też gwiazdozbiór Kasjopei, bardzo wyraźny układ gwiazd, naśladujący literę W. Przez jej środek przeprowadź linię dzieląca tę figurę na dwie równie części, a jej przedłużenie stanowić będzie drogowskaz na Gwiazdę Polarną.
Na zimowym niebie najbardziej okazałym i najpiękniejszym gwiazdozbiorem jest u nas Orion. Jego gwiazdy przemieszczają się w rytmie obrotu Ziemi wokół osi. Jednak w połowie nocy, gdy stoi on najwyżej na niebie, linia przeprowadzona przez pas Oriona i między jego dwiema dolnymi gwiazdami wskaże w przybliżeniu południe.
Na półkuli południowej Gwiazda Polarna nigdy nie jest widoczna. Dokładnie nad biegunem południowym Ziemi położony jest gwiazdozbiór Oktant, jednak brakuje w nim jasnych gwiazd. Rolę Gwiazdy Polarnej jako drogowskazu przyjmuje gwiazdozbiór Krzyż Południa. Znajduje się on w pobliżu południowego bieguna nieba. Aby precyzyjnie wyznaczyć kierunek południowy, musisz znaleźć ten gwiazdozbiór i wyznaczyć jego dłuższe ramię. Jego przedłużenie 4 razy wyznaczy dość dokładnie południowy biegun nieba. Znajduje się tam co prawda niewielka gwiazda Sigma Octantis, ale jest z trudem dostrzegalna gołym okiem i nie posłuży nikomu jako wskazówka.
Spośród wszystkich wymienionych metod tylko ta bazująca na Gwieździe Polarnej jest wystarczająco dokładna, by prowadzić na jej podstawie sensowną nawigację. Cała reszta będzie mieć zastosowanie raczej awaryjne. Dlatego oprócz uczenia się, jak z nich korzystać, warto pamiętać, że w terenie nawet proste urządzenie do nawigacji będzie naszą polisą ubezpieczeniową. Dlatego bierz kompas nawet na krótkie wyjścia w góry – czasem przydaje się w niespodziewanych chwilach.
