Choroba wysokościowa może dotknąć każdego, kto przekroczy wysokość 2500 metrów. Przyczyny są różne i zależą również od indywidualnych predyspozycji organizmu. Pierwsze symptomy mogą wystąpić po około czterech godzinach przebywania na danej wysokości i jeśli mają wystąpić, to wystąpią w czasie nie dłuższym niż jedna doba.

Ostra choroba górska (ang. Acute Mountain Sickness – skrót AMS), wysokościowy obrzęk płuc (ang. High Altitude Pulmonary Edema – skrót HAPE) i wysokościowy obrzęk mózgu (ang. High Altitude Cerebral Edema – skrót HACE) to najpoważniejsze i najczęściej występujące choroby wysokościowe (czyli bezpośrednio związane z przebywaniem na dużej wysokości i z coraz mniejszą dostępnością tlenu).

Przyjmuje się, że do wysokości 5000 – 6000 metrów objawy choroby wysokościowej są związane z nieprawidłowym przebiegiem aklimatyzacji. U 70% uczestników wypraw górskich, u których stwierdzono objawy choroby wysokościowej, miały miejsce błędy popełnione w procesie aklimatyzacji. Uznaje się, że złotym standardem, który może nas uchronić przed chorobą wysokościową jest profilaktyka pierwotna. Do jej elementów możemy zaliczyć: zachowawczy profil wejścia na wysokość, powolne zdobywanie wysokości (szczególnie w pierwszym etapie),  odpowiednie nawadnianie i odżywianie, a także wczesne rozpoznawanie objawów choroby wysokościowej oraz podjęcie leczenia od razu po rozpoznaniu choroby i jego kontynuacja po ustąpieniu objawów (w ostrych przypadkach po zakończeniu wyprawy).

Choroby wysokościowe – czynniki ryzyka

Sytuacje podwyższające ryzyko wystąpienia AMS, HAPE, HAC to:

• ignorowanie potrzeby aklimatyzacji,
• nieprawidłowa aklimatyzacja lub szybkie zdobywanie wysokości np. kiedy do wysoko położonej bazy wyprawy (BC) docieramy w agresywny, szybki sposób transportem kołowym lub lotniczym,
• miejsca obozów na niektórych drogach są oddalone od siebie w zakresie 1000 m różnicy wysokości (zaleca się wtedy zastosowanie „taktyki jojo” czyli odstąpienie od nocowania w takim obozie po pierwszym wyjściu i powrót na nocleg do niższej położonego biwaku,
• zignorowanie wczesnych  objawów choroby wysokościowej,
• odwodnienie,
• utknięcie (zespołu/wspinacza) na dużej wysokości, przykładem takiej sytuacji jest tragedia na ramieniu K2 w 1986 roku,
• przebyte wcześniej AMS, HAPE, HACE,
• u osób w starszym wieku (< 65 lat) występuje trzykrotnie zwiększone ryzyko wystąpienia HAPE, jednocześnie nie stwierdzono zwiększenia ryzyka dla AMS i HACE.

Wysokość i ramy czasowe

Przyjmuje się, że typowe wysokości związane z ryzykiem to:
>ok. 2500 m dla AMS, czas > 4 godz. i <24 godz. od wejścia na nową wysokość;
>ok. 3000 m dla HAPE, czas  >24 godz.;
>ok. 4000 m – 5000 m dla HACE, czas >24 godz.

Początek wystąpienia objawów AMS w czasie <4 godz. lub >24 godz. lub HAPE <24 godz. jest rzadki, ale możliwy! Objawy na niższych wysokościach występują bardzo rzadko, ale możliwe są nawet ciężkie przypadki.

Musimy się liczyć z sytuacją, w której większość uczestników wyprawy realizuje ten sam lub podobny profil zdobywania wysokości i choroba wysokościowa może dotknąć więcej osób niż tylko nas. Należy zwrócić również uwagę na tragarzy wysokościowych i przewodników, którzy również mogą cierpieć na choroby związane z wysokością.

Profilaktyka chorób wysokościowych:

• prawidłowa aklimatyzacja,
• prawidłowe nawadnianie,
• prawidłowa gospodarka energetyczna,
• stosowanie leków w profilaktyce wysokościowej powinno być ograniczone do sytuacji wyjątkowych, np. gdy obóz bazowy (BC) osiągnąć można tylko przy pomocy helikoptera, a wcześniejsza wstępna aklimatyzacja w innym rejonie jest niemożliwa- zaleca się wtedy stosowanie Acetazolamidu.

Przed założeniem kolejnego obozu na większej wysokości zadbaj o prawidłową aklimatyzację (for. Jarek Botor)

AMS – ostra choroba górska

Objawy

Do charakterystycznych objawów ostrej choroby górskiej należą: ból głowy, zmęczenie, nudności, słaby apetyt, wymioty oraz zaburzenie snu.  Najczęściej występują ból głowy i obniżony apetyt. AMS nie stanowi bezpośredniego zagrożenia naszego życie, jednak jej zlekceważenie może skończyć się wysokościowym obrzękiem płuc lub mózgu, a te choroby wysokościowe mogą już bardzo szybko doprowadzić do zgonu.

AMS można zdiagnozować używając skali Lake Louise AMS:

Jeżeli znajdujesz się na wysokości i całkowity wynik (bez oceny bólu głowy) wynosi 3 i więcej, oznacza to, że masz ostrą chorobę górską.

Leczenie AMS

Jeżeli boli nas głowa i objawy wskazują na AMS, to przede wszystkim nie wychodzimy wyżej, czy to na trekkingu czy do kolejnego obozu na wyprawie. Robimy przerwę i odpoczywamy, przyjmując w tym czasie leki przeciwbólowe (np. Ibuprofen 400 mg co 6 godzin) oraz Acetazolamid 250 mg co 8 godzin (preparaty Diuramid lub Diamox).

Odpoczynek w obozie (fot. Jarek Botor)

Acetazolamid między innymi zwiększa częstotliwość oddechu, czyli ilość powietrza w płucach, a co za tym idzie ilość tlenu dostarczanego do komórek naszego organizmu. Acetazolamid przyspiesza aklimatyzację, której składową jest zwiększona częstość i głębokość oddechu. Acetazolamid jest diuretykiem i powoduje zwiększenie ilości wydalanego moczu. Bardzo ważna jest prawidłowa gospodarka wodno-elektrolitowa organizmu, więc nasza apteczka musi być wyposażona również w elektrolity. Acetazolamid może powodować uczucie mrowienia rąk, ust czy nóg, dlatego zaleca się przed wyprawą kontrolne przyjęcie dawki leku, aby potem działań niepożądanych leku nie przypisywać np. chorobie górskiej.

Alternatywą dla osób które nie mogą stosować Acetazolamidu jest Deksametazon. Lek ten nie przyspiesza aklimatyzacji jak Diuramid lub Diamox, a jedynie zmniejsza dolegliwości. Wadą Deksametazonu jest to, że może maskować objawy AMS i HAPE, które mogą się pojawić po jego odstawieniu.

Jeżeli w ciągu doby odpoczynku i zażywania leków objawy AMS nie ustępują, konieczne jest zejście niżej 500 -1000 m i tam spędzenie kolejnej nocy.  Jeżeli objawy nie przejdą, a zejście niżej jest niemożliwe, leczenie należy kontynuować, dodatkowo wzmacniając je przez podawanie tlenu i stosowanie worka hiperbarycznego, w między czasie organizując akcję ratunkową.

HAPE – wysokogórski obrzęk płuc

Obrzęk płuc kończy się zatrzymaniem oddechu i zgonem. Jest to druga, po urazach, przyczyna śmierci w górach wysokich. U osób, które były dotknięte w przeszłości HAPE, a wybierają się w góry wysokie zalecana jest powolna, spokojna aklimatyzacja z bardzo zachowawczym profilem zdobywania wysokości.

Objawy  

Nagły spadek wydolności (objaw główny), duszność nawet przy niewielkim wysiłku, kłopoty z oddychaniem, wysoka częstotliwość oddechu (>30/min.), kaszel (w tym „mokry” kaszel), uczucie bulgotania w płucach, szybsze tętno, uczucie parcia/ciasnoty w klatce piersiowej, oddech z odgłosem bulgotania, zasinienie twarzy, paznokci, apatia, w ciężkich przypadkach krwawa, pienista wydzielina z ust, może występować również umiarkowana gorączka, a do tego możemy mieć do czynienie ze wszystkimi objawami AMS.

Jak zdiagnozować:

• zauważalny spadek wydolności;
• szybszy oddech, duszności, problemy z oddychaniem;
• mokry kaszel;
• słyszalne odgłosy bulgotania w płucach (partner przykłada ucho do pleców i diagnozuje).

Jeśli odczuwasz znaczne pogorszenie samopoczucia i pierwsze objawy choroby górskiej, natychmiast zejdź na niższą wysokość (fot. Jarek Botor)

Leczenie HAPE

W przypadku wysokościowego obrzęku płuc, czas ma fundamentalne znaczenie, dlatego natychmiast wdrażamy procedurę ratowniczą i leczenie. Do ratowania osoby dotkniętej HAPE może być potrzebny transport pomiędzy obozami, a więc w akcję muszą być zaangażowane wszystkie dostępne siły.

Natychmiast po stwierdzeniu objawów obrzęku płuc schodzimy/sprowadzamy taką osobę niżej. Obniżenie różnicy wysokości już nawet o 300 m może poprawić stan chorego.W praktyce 500 – 1000 m różnicy w ciągu znacząco wpływa na poprawę stanu. Jeżeli jednak zejście nie jest możliwe do zrealizowania w najbliższych godzinach (np. czekamy na posiłki z bazy, ze względu na załamanie pogody etc.) górną część ciała utrzymujemy w pozycji pionowej, chronimy pacjenta przed wychłodzeniem, podajemy tlen i używamy przenośnego worka hiperbarycznego – zyskujemy w ten sposób czas, który wykorzystujemy na zorganizowanie akcji ratunkowej (członkowie wyprawy/tragarze wysokościowi/helikopter).

Podajemy także leki: Acetazolamid (250 mg = 1 tabletka co 8 godz.), Nifedypina o przedłużonym działaniu (20 mg = 1 tabletka co 12 godz.) – należy unikać Nifedypiny o szybkim uwalnianiu, ponieważ może powodować znaczne obniżenie ciśnienia krwi.

Można stosować także leki wziewne w aerozolu np. Salbutamol (raczej rzadko tego typu leki zabieramy w apteczkach osobistych czy obozowych, ale już na wyposażeniu apteczki bazy taki lek może się znaleźć). Można podać leki rozszerzające naczynia (np. Tadalafil, Sildenafil czy chociażby Viagra).

HACE – wysokogórski obrzęk mózgu

Nieleczony wysokościowy obrzęk mózgu prowadzi do utraty przytomności, a w ciężkich przypadkach bardzo szybko, nawet w przeciągu godziny od pojawienia się objawów, do śmierci. Przyczyny HACE są podobne jak przy AMS – brak dostarczającej ilości tlenu. Początkowe objawy również mogą być pochodną AMS, przy czym, jak już wspomniałem, przebieg może być dramatycznie szybki.

Objawy

Śliny ból głowy, brak reakcji na typowe leki przeciwbólowe, nudności, wymioty, ataksja, zawroty głowy, problemy z utrzymaniem równowagi. Bardzo czułym i prostym testem terenowym, który również ułatwia różnicowanie w sytuacjach niejednoznacznych, np. w przypadku chęci zamaskowania objawów, jest test przejścia „stopa za stopą” po linii prostej. Jeżeli osoba nie potrafi wykonać testu podejrzewamy wysokogórski obrzęk mózgu. Objawami są też zmiany w stanie świadomości, omamy i agresja. Etap końcowy to śpiączka i śmierć wskutek porażenia czynności oddechowej.

Jak zdiagnozować:

• obserwując partnera, jego zachowanie i sposób poruszania się;
• poprzez test: naprzemienne dotykanie wskazującym palcem prawej i lewej ręki czubka nosa;
• licząc od 100 do 0;
• dokonując przejścia metodą pięta-palce po prostej linii.

Leczenie HACE

Tak jak w przypadku HAPE nie ma czasu na dywagacje. Jeżeli tylko można, natychmiast schodzimy niżej 500 – 1000 m, zwracając szczególną uwagę na bezpieczeństwo pacjenta. Leczenie jest podobne jak w przypadku wysokogórskiego obrzęku płuc, ale zamiast Nifedypiny podajemy Deksametazon – jeśli pacjent jest przytomny powinien otrzymać doustnie dawkę (8 mg co 6 godz.) do pełnego ustąpienia objawów. Deksametazon nie leczy przyczyn obrzęku mózgu, a jedynie objawy HACE dlatego nie stanowi alternatywy dla nieschodzenia w dół. W ciężkich przypadkach, podajemy dożylnie lub domięśniowo dawkę wstępną (8 – 10 mg). W ciężkich warunkach dawkę domięśniową można podać przez ubranie. W niesprzyjających okolicznościach łatwiejsze do przygotowania i wykorzystania mogą być ampułkostrzykawki fabrycznie przygotowane do użycia. Możliwe jest również wypicie zawartości ampułki. Dodatkowo korzystne może być zastosowanie Acetazolamidu w dawce 250 mg dwa razy dziennie. Można podać tlen i stosować przenośny worek hiperbaryczny, w którym zwiększamy ciśnienie. Jeżeli zejście jest niemożliwe kontynuujemy leczenie do skutku i organizujemy akcję ratunkową (mobilizujemy wszelkie dostępne środki). Powrót to formy może trwać do 14 dni, czasami jednak pozostają trwałe zaburzenia po przebytym HACE.

Podsumowanie

AMS, HAPE, HACE to oczywiście nie wszystkie choroby wysokościowe jakie mogą nas dotknąć w związku z przebywaniem w górach, ale z tymi możemy spotkać się najczęściej i na nie jesteśmy szczególnie narażeni. Jak zostało powiedziane wyżej, szalenie ważną kwestią jest umiejętne rozpoznanie objawów u partnera i szybka reakcja na nie, czyli właściwe leczenie nierzadko z organizowaniem akcji ratunkowej włącznie. Kluczową kwestią jest także właściwa, ale przede wszystkim uczciwa ocena swojego własnego stanu zdrowia na etapie, kiedy to jeszcze możliwe oraz odpowiednia reakcja na niepokojące objawy. Ignorowanie pierwszych symptomów choroby i celowe wchodzenie na większe wysokości (np. przy ataku szczytowym) naraża na niebezpieczeństwo nie tylko nas samych, ale także i naszych wspinaczkowych partnerów.

Vademecum

AMS- CHOROBA GÓRSKA

• objawy– ból głowy, słaby apetyt, nudności, wymioty, zmęczenie, brak snu,
• zalecenia– przez 24 godziny zakaz wychodzenia w górę, odpoczynek, leki przeciwbólowe, zejście niżej,
• leki– przeciwbólowo:  Ibuprofen 400 mg co 6 godzin, w przypadku transportu na duże wysokości samolotem/helikopterem: Acetazolamid 250 mg (Diuramid, Diamox), Deksametazon.

HAPE- OBRZĘK PŁUC

• objawy– kłopoty z oddychaniem, wyraźny spadek wydolności, przyspieszony oddech, duszności, wilgotny kaszel, uczucie bulgotania w płucach, sine usta, niemożność uspokojenia oddechu, duszności nawet przy odpoczynku,
• zalecenia– natychmiastowe zejście na dół, podanie tlenu, worek hiperbaryczny, akcja ratunkowa,
•  leki– Acetazolamid 250 mg = jedna tabletka co 8 godzin, Nifedypina o przedłużonym działaniu 20 mg= jedna tabletka co 12 godzin, Adalat, można stosować również leki wziewne w aerozolu np. Salbutamol oraz leki rozszerzające naczynia krwionośne np. Tadalafil, Sildenafil, Viagra.

HACE- OBRZĘK MÓZGU

• objawy-podobne do AMS, silny ból głowy, zaburzenia zachowania, agresja, spowolnienie reakcji, wymioty, zaburzenie widzenia, dezorientacja w czasie i przestrzeni, uczucie irracjonalności rzeczy, senność, śpiączka,
• rozpoznanie– należy zamknąć oczy i naprzemiennie dotykać nosa palcem wskazującym prawej i lewej reki, próbować odliczać od 100 do 0,
• zalecenia– po podaniu leków natychmiast schodzić na dół, podać tlen , worek hiperbarycznym akcja ratunkowa,
• leki– Deksametazon 8 mg, potem 4 mg co 6 godzin, Acetazolamid co 8 godzin.

UDAR MÓZGU

• objawy– opadający kącik ust, zaburzenia mowy, kłopoty w utrzymaniu równowagi,
• zalecenia– akcja ratunkowa,
• leki– aspiryna, heparyna.